Եռախորանը (կամ ինչպես մի շարք գիտնականներ են անվանում՝ Գորզին) թերևս հայկական արձանագիր պահպանված ամենահին գորգն է։ Այն պատկանում է Խորանավոր գորգերի խմբին։
Այս տիպին պատկանող գորգերը բնորոշվում են մեկ և ավելի խորաններով, որոնք իրարից սահմանազատված են լինում սյուներով, սովորաբար լրացվում են բուսածաղկային տարրերով ու խորանի գագաթից կախված ջահով: Ընդհանրապես, այս խմբին պատկանող գորգերը առնչվում են եկեղեցու և կրոնական ծիսակարգի հետ ու հիմնականում գործածվել են որպես աղոթքի գորգեր։
Գորգի գեղազարդման համակարգի հիմքում ընկած է դաշտը կամարազարդ խորաններով զարդանախշելու սկզբունքը: Խորաններն իրարից բացազատված են սյուներով: Գորգադաշտի ազատ մնացած վերին ծայրը գեղազարդված է ոճավորված կենդանակերպ զարդանախշերով և բուսանախշերով: Գորգը երիզված է ծաղկաշղթայով գեղազարդված մեկ լայն և ականթատերևներով ծածկված երկու նեղ գոտիներով:
Եռախորանը ցավոք այս պահին անհետ կորած է, իսկ մինչ այդ պահվել է Վիեննայում՝ մասնավոր հավաքածուում։ 1895թ․ գորգի մասին առաջին անգամ հրատարակել է գերմանացի արևելագետ Ալոիզ Ռիգլը, ով հիմնվել է արձանագրության՝ Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության անդամ, հայագետ Հայր Գրիգորիս Գալեմքարյանի մեկնման վրա և համարել, որ գորգը գործվել է 1202 թվականին Բանանցում։ Գորգի արձանագրության մեկնումը Գալեմքարյանի կողմից հետևյալն է․ «Դ/րան Արկանելի Կիրակոսի բանասէրի ետ/?/ ա յիշատակ Հռիփսիմէի տ/ան/ն ՈԾԱ. թվին զսա Գ. /կամ Պ./ որժիս ա/րա/եստա»։
Արձանագրության տարատեսակ ընթերցումներ կան, որոնք իրարից ինչ-որ չափով տարբերվելով հանդերձ, ամեն դեպքում ընդունում են գորգի՝ Բանանցում ստեղծված լինելու փաստը։ Մեկնաբանություններից են․ Մանյա Ղազարյան՝ «Արկանելի/ս/ Կիրակոսի Բանանցեցաց ի յիշատակ Հռիփսիմէ տի/կի/ն ՌԾԱ. թաին զսա գործի սա եմ», Վարդան Թեմուրճյան՝ «Արկանելիս Կիրակոսի բանանցեցաց ի յիշատակ Հռօփսիմէի տն ՈԾԱ. թվին զսա գործիցա ես» և այլն։
Կան, սակայն գիտնականներ, ովքեր կարծում են, որ գորգագործը պարզապես մոռացել է “Ո” տառի մասնիկը և իրականում տարեթիվը պետք է լիներ ՌԾԱ և ոչ թե ՈԾԱ, հետևաբար գորգի ստեղծումը վերագրում են 1602 թվականին։ Այդ գիտնականներից մեկն էլ Ֆոլքմար Գանցհորնն է, ով նաև այլ կերպ է ընթերցել արձանագրությունը, ինչի հիման վրա էլ գորգն անվանել է “Գորզի”՝ ըստ իր ընթերցմամբ՝ գործողի անունով։ Գանցհորնի մեկնումը հետևյալն է․ «ՍԲ Հռիփսիմէի տաճարի Սրբաթիւն սրբոցի դռան վարագոյր Տիրոջ 1051 ա փ (Ք. հ. 1602 թ.) կամ 1651: Սա ես Գորզի վարպետս (ես եմ արել կամ նւիրաբերել)»։
Այսպիսով, նա կարծում է, որ գորգը պարզապես սովորական աղոթքի գորգ չէր, այլ պատրաստվել էր որպես տաճարի դռան վարագույր։ Այս մեկնաբանությունը բավականին հեռու է այն բանից, ինչ գորգի արձանագրության տառերն իրականում ասում են։
Աղբյուր՝
Ֆոլկմար Գանցհորն, Քրիստոնեա-արևելյան գորգը
Աշխունջ Պողոսյան, «Եռախորան» գորգի ծագումնաբանության հարցի շուրջ